Professor Asif Hacılının tərcümə və təqdimatında: MANİFESTLƏR
AKMEİZM
XX əsrin ikinci onilliyində formalaşan akmeizm cərəyanının nümayəndələri simvolistlərin mistik axtarışlarına qarşı reallığı, insanı qoyur, sözün öz ilkin, qeyri-simvolik mənasına qayıtmasını tələb edirdilər. Eyni zamanda simvolizmlə və ümumən dünya mədəniyyətilə varisliyi təsbitləşdirir, sosiologizmi və ideolojiliyi inkar edir, şairin «peşəkar» olmasını, «sənət»də kamilliyini əsas şərt hesab edir, «maddi» aləmi bədii yaradıcılığın predmeti olaraq irəli sürür, bədii strukturun qapalılığını təsdiqləyir, müxtəlif üsulların sintezinə çalışırdılar. Əsasən Rusiyada yayılmış bu cərəyan «Şairlər sexi» (1911-1914, 1920-1922) qrupunda təşkilatlanmış, «Apolley», «Giperborey» jurnalları ətrafında təmərküzləşmişdir. Yaradıcıları və nəzəriyyəçiləri N.Qumilyov (1886-1921), S.Qorodetski (1884-1967), O.Mandelştam (1891-1937) olmuşdur. Görkəmli şairlər, akmeizmin banilərindən olan Nikolay Qumilyovun və Osip Mandelştamın məqalələri bu maraqlı cərəyanın ilk nəzəri manifestləri kimi, eyni zamanda rus poeziyasının «Gümüş dövrü»nün səciyyəsini, ədəbi cərəyanların zamanın ədəbi-estetik, fəlsəfi-mədəni axtarışları ilə bağlılığını, tarixi ənənəyə bələdlik, istedad və savad zəminində yarandığını anlamaq baxımından əhəmiyyətlidir. Qeyd edək ki, Mandelştamın 1919-cu ildə dərc olunmuş məqaləsinin 1912-1913-cü illərdə yazıldığı ehtimal edilir. Asif Hacılı
Nikolay Qumilyov
SİMVOLİZM İRSİ VƏ AKMEİZM
Diqqətli oxucu üçün aydındır ki, simvolizm öz inkişaf dövrəsini başa vurub və artıq enməkdədir. Eynilə də simvolist əsərlərin artıq demək olar ki, yaranmaması, yarandıqda da hətta simvolizm baxımından da çox zəif olması, eynilə də bir qədər əvvəl şəksiz olan dəyər və reputasiyalara yenidən baxılması barədə fikirlərin tez-tez səslənməsi, eynilə də futurist, eqo-futurist və həmişə şirin arxasınca gələn digər goreşənlərin peyda olması. Simvolizmin əvəzinə yeni istiqamət gəlir, necə adlandırılmağından asılı olmayaraq: akmeizm (hər hansı bir şeyin ali dərəcəsi, çiçəklənmə dövrü sözündən) və ya adamizm (həyata kişicəsinə möhkəm və aydın baxış) şəklindəmi, – hər halda simvolizmlə müqayisədə qüvvələrin daha çox tarazlığını, subyekt və obyekt arasında münasibətlərə daha dəqiq bələdliyi tələb edən istiqamət. Ancaq bu cərəyanın özünü tam mənada təsdiqi və əvvəlkinin layiqli varisi olması üçün o, öncəki cərəyanın irsini qəbul etməli və onun qoyduğu sualların hamısına cavab verməlidir. Əcdadların şöhrəti məsuliyyətdir, simvolizm isə layiqli ata olub.
Bütövlükdə simvolizm məktəbinin banisi olan fransız simvolizmi önə sırf ədəbi vəzifələri çıxarır: azad şeir, daha özünəməxsus və yayğın nitq, fövqəl səviyyəyə qaldırılan metafora və məlum «uyğunluqlar nəzəriyyəsi». Sonuncu cəhət fransız simvolizminin qeyri-roman və deməli, qeyri-milli, yad zəminini aşkarlayır. Roman ruhu predmetləri ayıran, cizgiləri dəqiq aydınlaşdıran işıq stixiyasını həddən ziyadə sevir; bütün obraz və əşyaların simvolik çulğaşıqlığı, onların cizgilərinin dəyişkənliyi isə yalnız alman meşələrinin dumanlı zülmətində doğula bilərdi. Mistik deyər ki, Fransada simvolizm birbaşa Sedanın törəməsidir. Ancaq bununla bərabər, o, fransız ədəbiyyatında nadirliyə və əlçatmaza kübar təşnəliyini aşkarlayar və beləliklə onu vulqar naturalizmin təhdidindən qurtarardı.
Biz, ruslar, fransız simvolizmi hesab oluna bilmərik, ən azı ona görə ki, yuxarıda haqqında danışdığım yeni cərəyan qətiyyətlə german yox, roman ruhuna üstünlük verir.
Fransızlar yeni, daha azad şeir axtardığı kimi, akmeistlər də hecaların buraxılması, vurğuların əvvəllər görünməmiş dərəcədə sərbəst yerdəyişməsi ilə vəzn boyunduruğunu dağıtmağa çalışırlar. Və artıq yeni düşünülmüş sillabik şeir sistemi ilə yazılmış şeirlər var. Simvolist metaforaların başgicəlləndiriciliyi onları fikrin cəsarətli çevrimlərinə alışdırıb; dinlədikləri sözlərin yayğınlığı onları canlı xalq dilində yeni – daha sabit mənalı sözlər axtarışına sövq edib; və inancımızı qırmayan işıqlı ironiya, roman yazıçılarında heç olmasa hərdənbir də olsa aşkarlanan ironiya artıq bizim simvolistlərin çox sevdiyi ümidsiz, alman ciddiliyinin yerini tutmuşdur. Nəhayət, bizə incəsənətdə simvolun əhəmiyyətini göstərmiş simvolistləri buna görə yüksək qiymətləndirsək də, biz poetik təsirin digər üsullarının buna qurban verilməsi ilə razı deyilik və onların tam ahəngini axtarırıq. Bununla biz iki cərəyanın müqayisəli «gözəl çətinliyi» barədə sualı cavablandırırıq: kilsə tikmək qüllə tikməkdən çətin olduğu kimi, akmeist olmaq da simvolist olmaqdan çətindir. Yeni istiqamətin prinsiplərindən biri isə – həmişə ən güclü müqavimət xətti ilə getməkdir.
German simvolizmi öz baniləri Nitşe və İbsenin simasında insanın kainatda, fərdin cəmiyyətdə rolu haqqında sual irəli sürür və qulluq edilməli olan hansısa bir obyektiv məqsəd və ya ehkam taparaq onu həll edirdi. Bunda alman simvolizminin hər bir hadisənin kənar bəraət olmadan özlüyündə dəyərini hiss etməməsi əks olunurdu. Bizdən ötrü nəsnələr aləmindəki asılılıq – hər şeyin özlüyündə çəkisidir, özü də ən cılızının da çəkisi hər halda çəkisizlikdən, yoxluqdan ölçüyəgəlməz qədər çoxdur, buna görə də yoxluq qarşısında bütün var olanlar qardaşdırlar.
Biz atomu Allaha sitayişə məcbur etməyə qərarlaşa bilmərik, əgər bu, onun təbiətində yoxdursa. Lakn özümüzü varlıqlar içində varlıq kimi duyduqda biz dünya ritminə qoşulmuş oluruq, bizə bütün təsirləri qəbul edirik və öz növbəmizdə biz özümüz təsir edirik. Bizim borcumuz, bizim iradəmiz, bizim xoşbəxtliyimiz və bizim faciəmiz – hər saat növbəti saatın bizim üçün, bizim işimiz üçün, bütün dünya üçün nə olacağını tapıb bilmək və onun gəlişini sürətləndirməkdir. Və heç vaxt yetişməyəcək son saat ali mükafat kimi, bir an diqqətimizi saxlamadan, xəyallarımıza girir. Burada, ölüm olan yerdə digər mövcudluq şərtləri uğrunda qiyam qaldırmaq isə, məhbusun qarşısında açıq qapı olduğu halda divarı dağıtması qədər qəribədir. Burada etika estetikaya çevrilir, sonuncunun əhatəsinə qədər genişlənərək. Burada fərdiyyətçilik öz ali gərginliyi ilə ictimaiyyəti yaradır. Burada Allah Canlı Allah olur, çünki insan özünü belə Allaha layiq hiss edir. Burada ölüm – bizi aktyorlardan, tamaşaçılardan ayıran pərdədir və biz oyundan vəcdlənərək qorxaqcasına boylanmağa nifrət edirik – sonra nə olacaq? Adamistlər kimi biz bir qədər meşə vəhşiləriyik və hər halda bizdə olan heyvanini nevrasteniya ilə dəyişmərik. Ancaq burada rus simvolizminin məqamı gəlir.
Rus simvolizmi öz əsas qüvvəsini məchulluq aləminə yönəltdi. Ara-sıra o, ya mistika, ya teosofiya, ya okkultizmlə qardaşlaşdı. Onun bu sahədə bəzi axtarışları az qala mif yaradıcılığına yaxınlaşırdı. Və onun onu əvəzləyən cərəyandan soruşmağa haqqı var: o, yalnız heyvani məziyyətlərləmi öyünür və dərkolunmaza münasibəti necədir. Bu suala akmeizmin verə biləcəyi ilk cavab belədir ki, dərkolunmazı, elə bu sözün mənasına görə, dərk etmək olmaz. İkincisi – bu istiqamətdə bütün cəhdlər əməlisaleh deyil. Ulduzların bütün gözəlliyi, müqəddəsliyi bundadır ki, onlar yerdən sonsuz uzaqdırlar və aviasiyanın heç bir uğuru onları yaxınlaşdıra bilməz. Şəxsiyyətin təkamülünü daim zaman və məkan müstəvisində təsəvvür edənlər təxəyyüllərinin kasadlığını aşkarlayırlar.
Biz barəsində var olduqlarından başqa heç nə bilmədiyimiz sonsuz sayda digər mövcudluq imkanları olan girdabda ikən öz keçmiş varlıqlarımızı necə xatırlaya bilərik (əgər bu, aşkar ədəbi üsul deyilsə)? Axı onların hər biri bizim mövcudluğumuzla inkar olunur və öz növbəsində onu inkar edir.
Öz bilməzliyinin uşaqcasına müdrik, göynərdici dərəcədə şirin duyğusu – məchulluğu bizə verən budur. Fransua Villon, keçmişin gözəl xanımları hardadır deyə soraraq, özünə kədərli nidayla cavab verir:
… Mais où sont les neiges d'antan!
(«Əfsus! keçənilki qar hardadır…»)
Və bu, bizə məchulluğu, qəribanəni ölmüşlərin ruhu ayın hansı tərəfindədir haqqında cildlərlə mülahizələrdən daha güclü şəkildə duymağa imkan verir… Dərkolunmazı həmişə xatırlamaq, lakin fikrini onun haqqında bu və ya digər dərəcədə ağlabatan ehtimallala təhqir etməmək – akmeizmin prinsipi budur. Bu o demək deyil ki, o, məchulluğa yaxınlaşarkən ruhun sarsıntı məqamını təsvir etmək hüququndan imtina edir; lakin bu halda o, yalnız sarsılmalıdir. Aydındır ki, Allahın dərki, gözəl Teologiya xanım öz taxtında qalacaq, ancaq akmeistlər nə onu ədəbilik səviyyəsinə endirməyi, nə ədəbiyyatı almaz soyuqluğunda anlamağı istəyirlər. Mələklər, demonlar, kortəbii və digər ruhlara gəldikdə isə, onlar sənətkarın materialına daxildirlər və digər obrazlarını ərzani cazibələri ilə üstələməməlidirlər.
Hər bir istiqamət ayrı-ayrı yaradıcılara və dövrlərə məhəbbətiylə seçilir. Doğma məzarlar insanları hər şeydən çox birləşdirir. Akmeizmə yaxın dairələrdə daha çox Şekspir, Rable, Villon və Teofil Qotyenin adı çəkilir. Bu adların seçimi təsadüfi deyil. Onların hər biri – akmeizmin əsaslarındadır, onun ayrı-ayrı stixiyalarının yüksək cərəyanıdır. Şekspir bizə insanın daxili aləmini göstərdi, Rable – bədən və onun sevinclərini, müdrik fiziolojiliyi, Villon hər şeyi – həm Allahı, həm naqislikləri, həm ölümü, həm ölümsüzlüyü bilən, ancaq qətiyyən özünə şəkk etməyən həyat haqqında bəhs etdi. Teofil Qotye bu həyat üçün sənətdə qüsursuz biçimli layiqli libas tapdı. Bu dörd məqamı birləşdirmək – özünü cəsarətlə akmeist adlandırmış insanları birləşdirən arzudur.
1913
Комментариев нет: