Professor Asif Hacılının tərcümə və təqdimatında:
FUTURİST ƏDƏBİYYATIN TEXNİKİ MANİFESTİ
Aeroplanın yanacaq çənində oturmuşdum. Aviatorun başı qarnıma dirənmişdi, isti idi. Birdən mənə əyan oldu: hələ Homerdən qalmış köhnə sintaksis köməksiz və yöndəmsizdir. Məndə sözləri ibarənin qəfəsindən buraxmaq və bu latın nimdaşını atmağa qarşısıalınmaz istək yarandı. Hər bir səfeh kimi, bu ibarənin də möhkəm başı, qarnı, ayaqları və iki yastı pəncəsi var. Belə birtəhər yerimək, hətta qaçmaq olar, ancaq tezcə təngnəfəs olub dayanarsan!.. Onun heç vaxt qanadları olmayacaq.Bütün bunları biz iki yüz metr yüksəklikdə uçarkən pərlər söylədi. Aşağıda Milanın boruları tüstülənirdi, pərlərsə uğuldayırdı:
1. Sintaksisi məhv etmək, isimləri isə necə oldu, ağlına nə cür gəlirsə yerləşdirmək lazımdır.
2. Feil qeyri-müəyyən formada olmalıdır. Belədə o, isimlə yaxşıca uyuşacaq və bu zaman isim müəllif «mən»indən, müşahidəçi və ya xəyalpərəst «mən»indən asılı olmayacaq. Yalnız feilin qeyri-müəyyən forması həyatın fasiləsizliyini və onun müəllif tərəfindən qavrayışının incəliklərini ifadə edə bilər.
3. Sifəti ləğv etmək lazımdır, onda çılpaq isim bütün gözəlliyi ilə görünəcək. Sifət çalarlar əlavə edir, fikirləşməyə məcbur edir, bu isə qavrayışımızın dinamizminə ziddir.
4. Zərfi ləğv etmk lazımdır. Bu paslı qarmaq sözləri bir-birinə ilişdirir və cümlədə idbar monotonluq yaranır.
5. Hər bir ismin oxşarı olmalıdır, yəni onunla analogiya ilə bağlanmış başqa isim. Onlar hər hansı köməkçi sözlərsiz birləşəcəklər. Məsələn: insan – torpedo, qadın – körfəz, kütlə – ləpədöyən, yer – qıf, qapı – lülək. Analogiya üzrə qavrayış uçuşların sürətinə görə adiləşib. Sürət həyat haqqında bizə yeni biliklər verib, buna görə də bütün bu «ona bənzər, kimi, onun kimi, necə ki» və s. ilə vidalaşmaq lazımdır. Daha yaxşı olar ki, predmet və təəssüratı bir lakonik obrazda həkk edə və bir sözlə təqdim edəsən.
1. Punktuasiya daha lazım deyil. Sifətlər, zərflər, köməkçi sözlər ləğv olunduqda öz-özünə canlı və axıcı üslub yaranacaq, səfeh pauzalarsız, nöqtə və vergüllərsiz. Belədə punktuasiya heç nəyə lazım olmayacaq. İstiqaməti bildirmək və ya nəyisə ayırmaq üçün riyazi simvollar + - x : = >< və not işarələri işlətmək olar.
2. Yazıçılar həmişə müstəqim assosiasiyanı çox seviblər. Heyvanı insanla və ya başqa heyvanla müqayisə ediblər, bu isə demək olar ki, fotoqrafiyadır. Məsələn, bəziləri foksteryeri xırda cins poniyə, digər daha cəsarətliləri isə həmin aramsız zingildəyən iti morze vuran cihaza oxşadıblar. Mənsə foksteryeri çağlayan su ilə müqayisə edirəm. Bunların hamısı müxtəlif əhatəli assosiasiyalar səviyyələridir. Və assosiasiya nə qədər güclü olsa, o qədər dərin oxşarlıq ifadə edər. Axı bənzətmə tamamilə fərqli, uzaq və hətta düşmən nəsnələrin güclü qarşılıqlı cazibəsindən ibarətdir. Yeni üslub ən geniş assosiasiyalar əsasında yaradılacaq. O, həyatın bütün rəngarəngliyini ehtiva edəcək. Bu, çoxsəsli, çoxrəngli, dəyişkən, ancaq çox ahəngdar üslub olacaq.
«Tripoli yaxınlığında döyüş»də mənim belə obrazlarım var: süngülər çıxan səngəri orkestr quyusu, topu isə məşum qadınla müqayisə etmişəm. Beləliklə, intuitiv assosiasiyalar sayəsində Afrika savaşının kiçik bir səhnəsinə həyatın bütöv layları yerləşdirilib.
Volter deyirdi ki, obrazlar – çiçəklərdir və onları ehmalla və seçərək yığmaq lazımdır. Bu elə də doğru deyil. Obrazlar – poeziyanın canı və qanıdır. Onlarsız poeziya solar və ölər. Masştablı obrazlar uzun müddət təsir edir. Deyirlər ki, oxucunun emosiyalarını qorumaq lazımdır. Ah-ah! Bəlkə başqa şeyin qayğısına qalaq? Axı ən parlaq obrazları da zaman soldurur. İş hələ tək bunda deyil. Zaman ötdükcə onlar təxəyyülə daha az təsir edirlər. Bethoven və Vaqner bizim uzanmış heyranlığımızdan solğunlaşmayıblar? Buna görə də sürtülmüş obrazları və solmuş metaforaları, yəni əslində hamısını dildən atmaq lazımdır.
1. Fərqli kateqoriyalı obrazlar olmur, onların hamısı eynidir. Assosiasiyaları yüksək və alçaq, zərif və kobud, uydurma və təbiilərə bölmək olmaz. Biz obrazı intuitiv dərk edirik, öncədən rəyimiz olmur. Yalnız çox obrazlı dil həyatın bütün mürəkkəbliyini və gərgin ritmini ehtiva edə bilər.
2. Hərəkəti bütöv assosiasiyalar zənciri ilə vermək lazımdır. Hər bir assosiasiya dəqiq və qısa olmalı və bir sözə sığmalıdır…
3. Obrazlar nizamsız və qarışıq hörülməlidir. Hər bir sistem əllaməçi quramadır.
4. Ədəbiyyat tam və qəti şəkildə fərdi müəllif «mən»indən azad olmalıdır, yəni psixologiyadan. Kitabxanaların pozduğu və muzeylərin xarab etdiyi adam heç bir maraq kəsb etmir. O tamamilə məntiqə və darıxdırıcı ədəbə mübtəla olub və buna görə ədəbiyyatdan kənarlaşdırılmalı, onun yerinə cansız materiya gəlməlidir. Fiziklər və kimyaçılar heç vaxt onun ruhunu anlayıb aça bilməzlər, yazıçı isə öz intuisiyası ilə bunu etməlidir. Azad əşyaların zahiri görkəmi arxasında onların xarakterini və xasiyyətini görməlidir, mühərriklərin əsəbi döyüntüsündə metal, daş, ağacın nəfəsini eşitməlidir. İnsan psixologiyası dibəcən əxz olunub və onun yerinə cansız materiyanın hallarının lirikası gələcək. Ancaq diqqət! Ona insani hissləri müncər etməyin. Sizin vəzifəniz sürətlənmənin gücünü ifadə etmək, genişlənmə və sıxılma, sintez və parçalanma proseslərini duymaq və çatdırmaqdır. Siz elektron qasırğanı və molekulların qüdrətli sıçrayışını həkk etməlisiniz. Səxavətli materiyanın zəifliklərindən yazmaq lazım deyil. Siz izah etməlisiniz, niyə polad möhkəmdir, yəni elektron və molekulların dərkolunmaz əlaqəsini, hətta partlayışdan güclü əlaqəsini izah etməlisiniz. İsti metal və ya sadə ağac parçası indi bizi qadının təbəssümü və göz yaşlarından daha çox həyəcanlandırır. Biz ədəbiyyatda mühərrikin həyatını göstərmək istəyirik. Bizim üçün o, güclü heyvandır, yeni növün nümayəndəsidir. Ancaq əvvəlcə biz onun xasiyyətini və ən xırda instinktlərini öyrənməliyik.
***
Futurist şair üçün mexaniki pianinonun dillərinin tıqqıltısından maraqlı mövzu yoxdur. Kino sayəsində biz məzəli çevrilmələri izləyirik. İnsanın müdaxiləsi olmadan bütün poseslər əksinə cərəyan edir: üzgüçünün ayaqları sudan çıxır və o, çevik və güclü sıçrayışla qülləyə atılır. Kinoda insan hətta saatda 200 km. də qaça bilər. Materiyanın hərəkətinin bütün bu formaları əql qanunlarına uyğun deyil, onlar başqa mənşəlidir.
Ədəbiyyat həmişə predmetlərin səs, cazibə (uçuş) və qoxu (buxar) kimi xüsusiyyətlərinə biganə olub. Bunlar haqqında mütləq yazmaq lazımdır. Məsələn, itin duyduğu qoxular buketini təsvir etməyə çalışmaq lazımdır. Mühərriklərin danışığını dinləmək və onların mükaliməsini bütövlükdə əks etdirmək lazımdır. Əgər əvvəllər kimsə cansız materiyadan yazırdısa da, o, yenə də həddən artıq özü ilə məşğul idi. Dağınıqlıq, biganəlik və vicdanlı müəllifin qayğıları bu və ya digər şəkildə predmetin təsvirində təzahür edir. İnsan özündən təcridlənməyə qabil deyil. Müəllif istər-istəməz əşyaları öz gənclik sevinci və ya qocalıq qüssəsi ilə aşılayır. Materiyanın yaşı yoxdur, o sevincli, kədərli ola bilməz, ancaq həmişə sürətə və açıq məkana can atır. Onun gücü sonsuzdur, o, ram edilməz və höcətdir. Buna görə də materiyanı tabe etmək üçün əvvəlcə ənənəvi qanadsız sintaksisdən qurtulmaq gərəkdir. Materiyaya bu dərrakəli, yöndəmsiz kötükdən canını qurtaran sahib olacaq.
Cəsarətli xilaskar şair sözləri azadlığa buraxacaq və hadisələrin mahiyyətinə varacaq. Və o zaman insanlar və ətraf gerçəklik arasında düşmənçilik və anlaşılmazlıq olmayacaq. Materiyanın sirli və dəyişkən həyatını biz köhnə latın qəfəsinə soxmağa çalışmışıq. Bu qəfəs elə lap əvvəldən heç nəyə yaramayıb. Həyatı fəhmlə qavramaq və müstəqil ifadə etmək lazımdır. Belədə məntiq sarsılacaq və materiyanın intuitiv psixologiyası yaranacaq. Bu fikir ağlıma aeroplanda gəldi. Yuxarıdan hər şeyi yeni cür görürdüm. Mən bütün predmetlərə profildən və anfasdan yox, perpendikulyar baxırdım, yəni onları yuxarıdan görürdüm. Məntiqin buxovları və adi şüurun qandalları mənə mane olmurdu.
Futurist şairlər, siz mənə inanırdınız. Siz arxamca sədaqətlə assosiasiyaları həmləyə gedirdiniz, mənimlə birgə yeni obrazlar yaradırdınız. Ancaq sizin metaforaların sıx toru məntiqin riflərinə ilişdi. İstəyirəm ki, onları azad edəsiniz və bütün gücünüzlə okeanın ənginliklərinə atasınız.
Müştərək səylərimizlə biz, belə desək, simsiz təxəyyül yaradacağıq. Biz assosiasiyadan ilk dayaq hissəni atarıq və yalnız qırılmaz obrazlar cərgəsi qalar. Buna hünərimiz çatsa, cəsarətlə deyərik ki, böyük sənət yaranıb. Ancaq bunun üçün oxucunun anlamını qurban verməliyik. Bu heç bizə lazım deyil. Axı biz yeni qavrayışı köhnə sintaksislə ifadə edərkən anlamsız ötüşdük. Sintaksis vasitəsilə şairlər sanki həyatı şifrələyir və artıq şifrələnmiş halda oxucuya onun formasını, cizgilərini, rəngini, səslərini çatdırırdılar. Sintaksis pis tərcüməçi və bezikdirici mühazirəçi rolunda çıxış edirdi. Ədəbiyyatınsa nə ona, nə də o birisinə ehtiyacı var. O, həyata qovuşmalı və onun tərkib hissəsi olmalıdır.
Mənim əsərlərim başqalarınkı kimi deyil. Onlar assosiasiyalırın gücü, obrazların rəngarəngliyi və adi məntiqin istisnası ilə heyrətə salır. Mənim ilk futurist manifestim bütün yenilikləri cəmləşdirdi və ədəbiyyat üzərindən qızıl güllə kimi keçdi.
Uçmaq mümkünsə, cırıltılı arabada sürünməyin nə mənası? Yazıçının təxəyyülü yer üzərində dolaşır. O, geniş assosiasiyaların dəqiq nəzəri ilə bütün həyatı əhatə edir, azad sözlər isə onları lakonik obrazların nizamlı cərgəsinə düzür.
Və bu zaman hər tərəfdən qəzəblə bağıracaqlar: «Bu, eybəcərlikdir! Siz bizi sözün musiqisindən məhrum etmiziniz, səsin ahəngini və ritmin axıcılığını pozmusunuz!» Əlbəttə, pozmuşuq. Və düz etmişik! Əvəzində siz indi əsil həyatı eşidirsiniz: kobud qışqırıqları, qulaq dələn səsləri. Rədd olsun süni görüntü! Ədəbiyyatda eybəcərlikdən qorxmayın. Və özünü müqəddəs qələminə vermə. Sənət mehrabına birdəfəlik tüpürək və intuitiv qavrayışın intəhasızlığına inamla addımlayaq! Və orada ağ şeirdən qurtularaq azad sözlərlə danışacağıq.
Həyatda kamil heç nə yoxdur. Hətta snayperlər də hərdən səhv edir və beləcə sözlərin sərrast atəşi mülahizə və izahların çiriş şırnağına dönür. Birdən, bir zərbə ilə qavrayışı dəyişmək mümkün deyil. Köhnə hüceyrələr tədricən ölür və yerlərinə yeniləri gəlir. İncəsənətsə dünya qaynağıdır. Ondan güc alırıq, o isə yeraltı sulardan qidalanır. İncəsənət – bizim özümüzün məkan və zamanda əbədi davamımızdır, onda bizim qanımız axır. Ancaq qan da laxtalanır. Əgər ona xüsusi mikroblar qatmasan.
Futurist şairlər, mən sizi kitabxana və muzeylərə nifrətə öyrətmişdim. Fitri fəhm – bütün romanlıların səciyyəvi xüsusiyyətidir. Mən sizdə bunu oyatmaq istəyirdim. Və idraka ikrah aşılamaq istəyirdim. İnsanda dəmir mühərrikə qarşı dəf edilməz kin var. Onları ancaq fəhm barışdıra bilər, idrak yox. İnsanın hökmranlığı bitib. Texnika əsri gəlir! Ancaq alimlər fiziki formul və kimyəvi reaksiyalardan başqa nə bacarır? Bizsə əvvəlcə texnika ilə tanış olacaq, sonra dostlaşacaq və ehtiyat hissələri ilə birlikdə mexaniki adamın meydana çıxmasını hazırlayacağıq. Biz insanı idraki məntiqin son məqsədi olan ölüm haqda fikirdən azad edəcəyik.
Комментариев нет: