Professor Asif Hacılının tərcümə və təqdimatında:
NİKOLAY BERDYAYEV İNSANIN KÖLƏLİYİ VƏ AZADLIĞI HAQQINDA
... Mədəniyyət aristokratik prinsipə, keyfiyyətcə seçim prinsipinə əsaslanıb. Mədəni yaradıcılıq bütün sahələrdə kamilliyə, ali keyfiyyətə can atır. İdrakda da, sənətdə də, ruhi kübarlıq və hissi mədəniyyətin formalaşmasında da belədir. Həqiqət, gözəllik, doğruluq, məhəbbət kəmiyyətdən asılı deyil, bunlar keyfiyyətdir. Aristokratik seçim prinsipi mədəni elitanı, mənəvi aristokratiyanı yaradır. Ancaq mədəni elita həyati qaynaqlardan aralanmaq, yaradıcılığın tükənməsi, çürümə və ölüm qorxusuna görə qapanmış, təcridlənmiş, özünü təsdiq halında qala bilməz. Hər bir qrup aristokratizmi labüd olaraq çürüyür və quruyur. Mədəni dəyərlər keyfiyyətsiz insan kütləsinə tezliklə yayıla bilmədiyi kimi, beləcə mədəniyyətin demokraitkləşməsi də baş verməyə bilməz. Həqiqət o mənada aristokratikdir ki, insan toplumunun sayından, rəyindən və tələbindən asılı olmayaraq, idrakda keyfiyyətə və kamilliyə çatdırır. Ancaq bu o demək deyil ki, həqiqət seçilmiş azlıq, aristokratik qrup üçündür, həqiqət bütün bəşərindir və bütün insanlar ona qovuşmalıdır. Qapalı elitanın qürur və xudbinliyindən çox ikrah doğuran bir şey yoxdur. Böyük dahilər heç vaxt belə olmayıblar. Hətta demək olar ki, mədəni cəhətdən kübar, mürəkkəbləşmiş, həyati proseslərin genişliyi və dərinliyi ilə əlaqəsini itirmiş insanlar silki saxta bir şeydir. Özünü mədəni elitaya aid edənlərin tənhalığı saxta tənhalıqdar. Bu hər halda sürü tənhalığıdır. Sürü kiçik qrup olsa da, bu, peyğəmbərlərin və dahilərin tənhalığı deyil. Dahi ilkin reallığa, həqiqi mövcudluğa yaxındır, mədəni elita isə obyektivləşmə və sosiallaşma qanunlarına tabedir. Məhz bundan mədəniyyətpərəstlik, yəni bütpərəstliyin və insan köləiyinin bir forması yaranır. Həqiqi mənəviyyat aristokratı xidmət etməli olduğunu dərk edir, əlahiddəliyini yox. Həqiqi aristokratizm ətraf aləmdən, kütlədən asılı olmadan mənəvi azadlığa qovuşmaqdır, öz daxili səsini, Allahın səsini və vicdanın səsini eşitməkdir. Aristokratizm şəxsiyyət hadisəsidir, çevrilməylə, konformizmlə, keyfiyyətsiz aləmə köləliklə barışmayan şəxsiyyət…… Yaradıcıdan daha çox tükədiciyə çevrilən mədəni elitanın eqosentrizmi və təcridlənməsi həyatın ədəbiyyatla əvəzlənməsinə gətirib çıxarır. Ədəbiyyatın süni atmosferi yaranır və insanlar burada kabus mövcudluğu sürürlər. Mədəni insanlar ədəbiyyatın, sənətdə son sözlərin köləsinə çevrilir. Bu zaman estetik mühakimələr şəxsi deyil, elit-qrup səciyyəli olur.
Mədəniyyət və mədəni dəyərlər insanın yaradıcılıq aktı ilə yaradılır və burada insanın dahi təbiəti aşkarlanır. İnsan mədəniyyətə böyük töhfələr verib. Ancaq buradaca insan yaradıcılığının faciəviliyi ortaya çıxır. Yaradıcılıq aktı, yaradıcılıq niyyəti və yaradıcılıq məhsulu arasında uyğunsuzluq var. Yaradıcılıq atəşdir, mədəniyyətsə artıq atəşin soyudulmasıdır. Yaradıcılıq aktı uçuşdur, obyektivləşmiş dünyanın ağırlığı üzərində, determinizm üzərində qələbədir. Mədəniyyətdə yaradıcılıq məhsulu isə artıq aşağıya cəzbdir, çöküşdür. Yaradıcılıq aktı, yaradıcılıq atəşi subyektivlik səltənətindədir, mədəniyyət məhsulları isə obyektivlik səltənətində. Mədəniyyətdə sanki insan təbiətinin həmin təcridlənməsi, kənarlaşması baş verir. Elə buna görə insan mədəni məhsulların və dəyərlərin köləliyinə düşür. Mədəniyyət özlüyündə həyatın dəyişdirilməsi və yeni insanın zühuru deyil. O, insan yaradıcılığının geriyə, qurtulmaq istədiyi obyektivləşmiş dünyaya qayıdışıdır...
…Aydın anlamaq lazımdır, yaradıcılığın mədəni dəyərlərdə obyektivləşməsi nədir və buna qarşı nə mənada üsyan etmək lazımdır. Burada böyük anlaşılmazlıq ola bilər. Yaradıcılıq aktı yalnız yuxarıya yox, həm də başqasına, dünyaya, insanlara doğru hərəkətdir… Yaradıcılıq aktı kənara heç bir çıxış tapmadan yaradıcının daxilində boğula bilməz. Lakin yaradıcılıq aktının gerçəkləşməsini qətiyyən obyektivləşmə ilə eyniləşdirmək olmaz. Obyektivləşmiş aləm yalnız sənətkarın yaşamağa dücar olduğu bir dünyanın halıdır. Və yaradıcılıq aktının kənara hər bir təzahürü bu aləmin hökmünə düşür. Yaradıcının faciəvi vəziyyətini və yaradıcılığın onun tərəfindən törədilən faciəviliyini anlamaq vacibdir. Obyektivləşmiş dünyadan kölə asılılığına qarşı, yaradıcılıq məhsullarında yaradıcı təcrübənin korşaldılmasına qarşı mübarizə ondan ibarət deyil ki, yaradıcı özünü öz yaratdıqlarında ifadə etməkdən və gerçəkləşdirməkdən əl çəksin, bu, ağılsız tələb olardı, - mübarizə yaradıcılıq aktı vasitəsilə obyektivləşmənin qapalı çərçivəsinin maksimal qırılmasından, yaradıcının yaratdıqlarının maksimal ekzistensiallığından, maksimal subyektivliyin dünyanın obyektivliyinə müdaxiləsindən ibarətdir. Yaradıcılığın mənası dünyanın dəyişikliklərinin qabaqlanmasındadır, bu dünyanın obyektiv kamillikdə dondurulmasında yox. Yaradıcılıq dünyanın obyektivliyinə, materiyaya və zərurətə qarşı mübarizədir…
…İnsan elm və sənət normalarının köləsi olub. Akademizm bu köləliyin silahıdır. Bu, yaradıcılıq atəşinin sistematik, təşkilatlanmış söndürülməsidir, yaradıcı şəxsin sosial qrupa ram olması tələbidir. İnsan sivilizasiyanın idrakına qul olub. Ancaq bu idrak ilahi Loqos deyil, bu, ortabab, normal, sosiallaşmış, orta mənəvi səviyyəyə və insanların ənənəvi birliyinin aşağı səviyyəsinə uyğunlaşmış şüurun idrakıdır. Beləcə bütöv şəxsiyyət ram edilir və onun fövqəlrasional qüvvəsinə yol verilmir. Beləcə də sivilizasiyanın xeyiri, qanuna çevrilmiş və sosiallaşmış, sosial adiliyə qulluq edən xeyir insanı kölə edir. İnsan ideal mədəni dəyərlərin köləliyinə düşür. İnsan elmi, sənəti, mədəniyyətin bütün keyfiyyətlərini bütə çevirir və bu, onu köləliyə salır. Sientizm, estetizm, mədənilik müştəbehliyi – insan köləliyinin nə çox forması. Bir vaxtlar ideal dəyərlər arxasında peyğəmbərlər və dahilər, yaradıcılıq ilhamı və alovu durardı. Ancaq peyğmbərlərə və dahilərə heykəllər qoyulduqdan, adlarına küçə verildikdən sonra artıq yeni peyğəmbərliyə və dahiliyə dözməyən ilıq ara mədəniyəti yaranır… Həmişə mədəniyyətin qanunbazlığı və fariseyliyi ortaya çıxır və həmişə də profetik rühün üsyanı labüdləşir. Mədəniyyət – böyük nemətdir, insanın yoludur və barbarlara onu inkar etməyə imkan vermək olmaz. Ancaq mədəniyyət üzərində ali məhkəmə labüddür, mədəniyyətin məhşəri var. Bütün yer üzü kimi, mədəniyyət də yeni həyat üçün dəyişməlidir, o, öz aralıqlığında, qanunbaz ilıqlığında sonsuz qala bilməz… Sivilizasiya və mədəniyyətin sövq etdiyi yalan var. Zahirdə isə yekdillik hökm sürür. Yalana qarşı həqiqəti qoymaq lazımdır, bu həqiqət təhlükəli və dağıdıcı görünsə də. Həqiqət həmişə təhlükəlidir. Yalan ona görə artır ki, məqsədlər vasitələrlə əvəzlənir. Və vasitələr elə çoxdan məqsədə çevrilib ki, artıq məqsədə çatmaq mümkün deyil. Sivilizasiya vasitə kimi yaranıb, ancaq insanı despotcasına idarə edən məqsədə dönüb. Mədəniyyət bütün dəyərləri ilə mənəvi həyat üçün, insanın mənəvi yüksəlişi üçün vasitədir, lakin o, insanın yaradıcı azadlığını əzən özündə-məqsədə çevirilib. Bu, vasitə və məqsədləri ayıran obyektivləşmənin qarşısıalınmaz nəticəsidir. Sivilizasiyanın aktualizmi insandan artan fəallıq tələb edir, ancaq bu tələbi ilə o, insanı kölə edir, onu mexanizmə çevirir. İnsan qeyri-insani aktual prosesin, texniki və sənaye prosesinin vasitəsi olur. Bu aktualizmin nəitcəsi heç də insan üçün deyil, insan bu nəticə üçündür. Bu aktualizmə qarşı mənəvi reaksiya seyr ixtiyarı tələbidir. Seyr nəfəsdərmədir, insanın zaman axınının köləliyindən qurtulduğu ani qazanmaqdır. Köhnə mədəniyyətdə təmənnasız seyr böyük rol oynayırdı. Ancaq sırf seyr mədəniyyəti insanın passivliyi, dünyada fəal rolunun inkarı ola bilər. Buna görə də seyr və fəallığı birləşdirmək lazımdır. Ən əsası, insan həm mədəniyyətə, həm texnikaya münasibətdə hakim olmalıdır, kölə yox. Güc prinsipi elan edildikdə və güc həqiqətdən uca, dəyərlərdən uca tutulduqda, bu, sivilizasiyanın sonu və ölümü olur. Və onda insanı saran yeni azman inancları, kobud gücə qalib gələcək yeni mənəvi yüksəlişi gözləmək lazım gəlir.
Professor Asif Hacılının tərcümə və təqdimatında:
VLADİMİR SOLOVYOVUN “İNCƏSƏNƏTİN ÜMUMİ MƏNASI” məqaləsi
Təbiətdə gözəl bitən və kətanda gözəl çəkilmiş eyni bir ağac eyni cür estetik təəssürat oyadır, eyni estetik qiymətə caizdir və hər iki halda bu qiyməti bildirən söz də eyni olur. Lakin hər şey yalnız bu zahiri, səthi eyniyyətlə məhdudlaşsaydı, onda soruşmaq olardı və həqiqətən də soruşublar: gözəlliyin belə ikiləşdirilməsi nəyə lazımdır? Təbiətdə gözəl olanı rəsmdə təkrarlamaq uşaq əyləncəsi deyilmi? Adətən bu suala belə cavab verirlər ki, sənət gerçək predmet və hadisələrin özünü yox, yalnız sənətkarın baxışını əks etdirir, həqiqi sənətkar isə yalnız tipik, səciyyəvi cəhətləri görür; təbii nəsnələrin estetik ünsürü sənətkar təfəkkürü və təxəyyülündən süzülərək, maddi təsadüfiliklərdən təmizlənir və beləliklə şişirdilir,parlaqlaşır, təbiətdə, onun forma və rənglərində səpələnmiş gözəllik rəsmdə təmərküzləşmiş, qatılaşmış, qabardılmış verilir. Lakin bu izah artıq ona görə qaneedici deyil ki, o, bir çox sənət sahələrinə qətiyyən tətbiq edilə bilməz. Məsələn, Bethovenin sonatalarında hansı təbiət hadisələri qabardılıb? Yəqin ki, sənət və təbiətin estetik əlaqəsi daha dərin və əhəmiyyətlidir. Həqiqətən, bu, təkrardan yox, təbiətin başladığı bədii işin – eyni estetik vəzifənin sonrakı və daha tam davamından ibarətdir. Təbii prosesin nəticəsi iki mənada insandır: əvvəla, ən ülvi gözəllik kimi, ikincisi, ən şüurlu təbii varlıq kimi. Bu son keyfiyyəti ilə insan özü dünya prosesinin nəticəsindən yaradıcısına çevrilir və belədə onun ali idealına – kainatın mənəvi və maddi, ideal və real, subyektiv və obyektiv amil və ünsürlərinin tam çulğaşması və azad həmrəyliyinə daha mükəmməl uyğun gəlir. Lakin soruşa bilərlər, nəyə görə təbiətin başladığı və insanın davam etdirdiyi bütöv dünya prosesini estetik tərəfdən, hansısa bədii məsələnin həlli kimi təsəvvür edirik? Onun məqsədi kimi haqq və xeyirin gerçəkləşməsini, idrak və iradənin təntənəsini qəbul etmək yaxşı deyilmi? Əgər cavabında xatırlatsaq ki, gözəllik öz təcəssümünə qədər xeyir və həqiqət adlanan ieal məzmunun hissi formalarda ifadəsidir, onda bu cavab da yeni etiraz doğuracaq. Sərt moralist deyəcək ki, xeyir və həqiqətin estetik təcəssümə ehityacı yoxdur. Xeyirxahlıq etmək və həqiqəti bilmək – lazım olan yalnız budur…
Əgər mənəvi ahəng öz səbablılığı üçün varlığının mühiti və vasitəsi olaraq maddi təbiətə əsaslanmalıdırsa, onda öz tamlığı və kamilliyi üçün gerçəkliyin maddi əsasını da bu məqamda estetikləşən etikliyin müstəqil hissəsi kimi ehtiva etməlidir. Belə ki, maddi varlıq mənəvi aləmə yalnız nurlanaraq, ruhsallaşaraq, yəni gözəllik formasında daxil edilə bilər. Beləliklə, gözəllik maddi aləmdə xeyirin təsdiqi üçün lazımdır, çünki dünyanın şər zülməti yalnız onunla nurlanır və ram edilir…
Hegel estetikasına görə gözəllik universal və əbədi ideyanın fərdi və keçici nəsnələrdə təcəssümüdür və eyni zamanda bu nəsnələr elə keçici olaraq da qalırlar, – maddi proses axınında ötəri dalğalar kimi əbədi ideyanın parıltısını bir an əks edərək yox olurlar. Lakin bu, mənəvi və maddi tərəflər arasında biganə, etinasız münasibət olduqda mümkündür. Həqiqi və kamil gözəlliksə bu iki ünsürün tam həmrəyliyini və çulğaşıqlığını ifadə edərək, bunlardan birini (maddini) zərurətlə digərinin ölməzliyinə bağlamalıdır.
Fiziki aləmin gözəl nəsnələrinə müraciət etsək, görərik ki, onlar heç də kamil gözəllİyin deyilən tələb və şərtlərinə uyğun deyillər. Birincisi, təbii gözəllikdə ideal məzmun kifayət qədər şəffaf deyil, o, burada öz sirli dərinliyini tam açmır, yalnız ən ümumi cizgilərini aşkarlayır, belə desək, fərdi, konkret hadisələrdə mütləq ideyanın ən elementar əlamət və xüsusiyyətlərini sərgiləyir. Deyək ki, işıq öz hissi keyfiyyətlərində ideal başlanğıcın hər yerə sirayətediciliyini və çəkisizliyini aşkarlayır; bitkilərdə həyati ideyanın ekspansivliyi və yer ruhunun mövcudluğun ali formalarına can atması təzahür edir; gözəl heyvanlar həyati moitvlərin mürəkkəb tamda birləşmiş və həyati qüvvələrin azad oyununa imkan verəcək qədər tarazlaşmış intensivliyini ifadə edir və s. Bütün bunlarda şübhəsiz ki, ideya təcəssüm olunur, ancaq ən ümumi və səthi şəkildə, yalnız zahirən. Təbii gözəllikdə ideal başlanğıcın belə səthi maddiləşməsinə materiyanın beləcə də səthi ruhsallaşması uyğun gəlir. Forma və məzmun arasında təzad görüntüsü buradandır: tipik yırtıcı heyvan çox gözəl ola bilər (burada təzad yalnız görüntüdür, çünki təbii gözəllik öz səthi səciyyəsinə görə həyat ideyasını onun daxili, mənəvi keyfiyyətində deyil, yalnız zahiri, fiziki əlamətlərində, deyək ki, güc, sürət, hərəkət azadlığı və s. baxımından ifadə etməyə qabildir). Təbii gözəlliyin digər qeyri-kamil cəhəti bununla bağlıdır: o, maddi varlığa daxilən və tam (bütün hissələrinə) nüfuz etməyərək, onun eybəcərliyini yalnız zahirən və ümumən pərdələdiyindən, bu gözəllik də yalnız ümumi şəkildə, öz ümumi nümunələrində dəyişməz və əbədi qalır – cins və növlərdə; hər bir ayrıca gözəl nəsnə və varlıq isə maddi prosesin hökmü altındadır. Və bu proses əvvəlcə onun gözəl formasını zədələyir, sonra isə onun özünü tam dağıdır. Gözəlliyin bütün fərdi təzahürlərinin belə davamsızlığı naturalizm baxımından qaçılmaz qanundur. Lakin hər şeyi qəhr edən maddi prosesin belə təntənəsi ilə heç olmasa nəzəri şəkildə barışmaq üçün gözəlliyin və ümumən dünyadakı bütün idealın insan təxəyyülünün subyektiv illüziyası olduğunu qəbul etmək gərəkdir. Ancaq biz bilirik ik, gözəlliyin obyektiv mənası var, o, insan aləmi xaricindədir, təbiət özü gözəlliyə biganə deyil. Və belə olduqda, əgər təbiət kamil gözəlliyi fiziki həyatda gerçəkləşdirə bilməyibsə, onda o əbəs yerə nəhəng əmək və zəhmət, dəhşətli fəlakətlər və eybəcər, lakin son məqsəd üçün zəruri olan törəntilər hesabına bu sahədən şüurlu insan həyatı sferasına yüksəlməyib. Fiziki həyat vasitələri ilə yerinə yetirilməyən məsələnin öhdəsindən insan yaradıcılığı ilə gəlinə bilər.
Buradan ümumən sənətin üçlü vəzifəsi aydınlaşır: 1) canlı ideyanın təbiətlə ifadə oluna bilməyən dərin daxili əlamət və xüsusiyyətlərinin birbaşa obyekivləşməsi; 2) təbii gözəlliyin ruhsallaşdırılması və bununla 3) onun fərdi təzahürlərinin əbədiləşməsi. Bu, fiziki həyatı mənəvi həyata çevirmək deməkdir, yəni elə bir həyata ki, əvvəlan, özündə öz sözünü və ya Vəhy daşıyır, kənara müstəqil açıqlana bilir, ikincisi, materiyanı daxilən dəyişə, ruhsallaşdıra və ya onda həqiqətən təcəssüm oluna bilir. Üçüncüsü, maddi prosesin hökmündən azaddır və buna görə əbədidir.
Bu ruhi tamlığı gerçəklikdə kamil təcəssüm etmək, mütləq gözəlliyi təsbitləmək və ya cahanşümul ruhsal orqanizm yaratmaq – incəsənətin ali vəzifəsi budur. Aydındır ki, bu vəzifənin yerinə yetirilməsi bütün dünya prosesinin sonu ilə üst-üstə düşəcək. Tarix davam etdikcə, bizdə kamil gözəlliyin yalnız fərdi və qırıq önləmələri (antisipasiyalar) ola bilər; mövcud sənət növləri gerçəkliyimizdəki əbədi gözəllik işartılarını tutaraq və davam etdirərək gələcəyi qabaqlayır, hiss etdirir və beləliklə də təbiət gözəlliyi və gələcək həyatın gözəlliyi arasında keçid, birləşdirici həlqə kimi xidmət edir. Bu cür anlaşılan sənət boş əyləncə olmaqdan qurtarır və vacib, ibrətamiz işə çevrilir. Ancaq qətiyyən didaktik moizə mənasında yox, ilhamlı peyğəmbərlik anlamında. İncəsənət və din arasında bir vaxtlar mövcud olmuş qırılmaz əlaqələrdən aydınlaşır ki, sənətin belə yüksək mənası ixtiyari tələb deyil. Dini və bədii fəaliyyət arasında bu ilkin vəhdəti biz, əlbəttə, ideal hesab etmirik. Həqiqi, tam gözəllik insan elementinin ibtidai mədəniyyətdəkindən geniş meydanını tələb edir və sosial həyatın daha yüksək və mürəkkəb inkişafını nəzərdə tutur. Din və incəsənət arasındakı müasir ayrılığa isə biz onların qədim qovuşuqluğundan gələcək azad sintezinə keçid kimi baxırıq. Elə həqiqi sənətdə işartılarını tapdığımız o kamil həyat da insan elementinin ilahidə əriməsinə deyil, onların azad qarşılıqlı münasibətinə əsaslanacaq.
İndi biz həqiqi sənətin ümumi tərifini mahiyyətcə verə bilərik: hər hansı bir predmet və ya hadisənin onun son halına nəzərən və ya gələcək həyat işığında istənilən hissi təsviri bədii əsərdir.
Professor Asif Hacılının tərcümə və təqdimatında:
VALERİ BRYUSOVUN “SİRLƏRİN AÇARI”
Sadəlövh adamlar incəsənətin nə olduğu sualı ilə qarşılaşdıqda onun nədən yarandığını , kainatda hansı yeri tutduğunu aydınlaşdırmağa çalışmır, onu fakt kimi qəbul edir və yalnız həyatda hansısa tətbiqini tapmağa çalışırlar. Beləliklə, yararlı sənət nəzəriyyələri, insan fikrinin sənətə münasibətində ən ibtidai mərhələ meydana çıxır. İnsanlara təbii gəlir ki, sənət, əgər mövcuddursa, onların ən kiçik ehtiyac və tələblərinə yararlı olmalıdır. Unudulur ki, dünyada insanlar üçün tamamilə yararsız olan çox şeylər, məsələn, gözəllik var və onlar özləri də həyatlarında daim tam yararsız davranışlar edirlər – sevirlər, arzulayırlar…Eləcə də bilik və elm naminə sənətdə yalnız həyatın inikasını görmək olmaz … həyatı təkrarlayan sənət yoxdur. Zahiri aləmdə memarlıq və musiqiyə uyğun heç nə yoxdur. Nə Köln kilsəsi, nə Bethövenin simfoniyası ətraf aləmi təkrar edir… Poeziya məkani təcəssümdən məhrumdur; sonsuz hisslərdən, hadisələrin fasiləsiz axarından o yalnız ayrıca məqamları və səhnələri tutur. Dram poeziya vasitələri ilə heykəltəraşlıq və rəngkarlıq vasitələrini birləşdirir, ancaq otağın dekorasiyaları arxasında mənzilin, küçənin, şəhərin digər hissələri yoxdur; aktyor pərdə arxasına keçdikdə daha şahzadə Hamlet olmur; gerçəklikdə iyirmi il sürəni səhnədə iki saata görmək olar. Bundan əlavə, məhz gerçəkliyi xüsusi uyarlıqla təkrarlayan əsərləri biz bədii adlandırmaqdan imtina edirik. Biz panoramları, mum fiqurları sənət hesab etmirik… Düzdür, «xeyirli sənət» tərəfdarlarının bir bəraəti var. Sənət şəxsi fərdi həzzə xidmət etmir. Sənət elmi məqsədlərə də yönəlməyib. Ancaq o, cəmiyyətə, sosial quruluşa xidmət edir. Sənətin xeyri bundan ibarət ola bilər ki, o, ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin birinin hisslərini başqalarına aşılayaraq, onlar arasında üns yaradır, cəmiyyətin siniflərini bütövləşdirir və bir-birləri ilə tarixi mübarzəsinə kömək edir. İncəsənət bu baxımdan digər vasitələr kimi, necə ki, söz, eləcə də yazı, mətbuat, teleqraf, telefon, insanlar arasında yalnız ünsiyyət vasitəsidir. Adi söz, prozaik nitq fikirləri, sənət isə hissləri ötürür…
Digər düşüncə sahibləri sənətin nəyə lazım olduğu, onun nə xeyri var haqda sualı kənara qoyaraq, başqa, metafizik sorğuda bulunurdular: incəsənət nədir? Sənəti həyatdan təcridləyərək, onlar əsərlərə özlüyündə, özünə qapanmış nəsnələr kimi baxırdılar. «Təmiz sənət» nəzəriyyələri – insan fikrinin incəsənətə münasibətində ikinci mərhələ belə yaranırdı. Tətbiqi, xeyirli sənət tərəfdarları ilə mübarizəyə aludə olaraq, bu adamlar digər ifrata varır, təsdiqləyirlər ki, sənətdən heç vaxt və heç bir xeyir olmamalıdır, sənət hər hansı bir mənfəətdən, məqsəddən uzaqdır: sənət – məqsədsizdir. Bu fikri bizim Turgenev amansız birbaşalıqla ifadə edib: «İncəsənətin məqsədi yoxdur, incəsənətin özündən başqa» ...
Bu görüş tərəfdarlarından sorduqda ki, bədiiyyat kimi qəbul edilən nəsnələri bir qəbildə nə birləşdirir, nə üçün Rafaelin şəkilləri, Bayronun şeirləri, Mosartın melodiyaları – bütün bunlar incəsənətdir, onlarda ortaq nə var? – onlar cavab verirdilər – Gözəllik!..
Artıq Aristotel və sonradan onun təqlidçisi Bualo məsləhət görürdü ki, eybəcərliyi təsvir edərkən ona heç olmasa bir qədər cəlbedicilik verin. Ancaq romantiklər və onların varisi olan realistlər gerçəkliyin belə bəzədilməsindən imtina etdilər. Dünyanın bütün eybəcərliyi bədii yaradıcılığa soxuldu… Hətta mənəvi gözəlliyə istinada da imkan qalmadı… deyəsən, gözəllik incəsənəti əbədi tərk etdi…
Gözəlliyin xüsusi ümumbəşəri meyarı yoxdur. Gözəllik ümumi anlayış kimi mücərrədlikdir, necə ki, insan fikrinin bir çox digər geniş ümumiləşdirmələri olan həqiqət, xeyir və sairə. Gözəllik əsrlərlə dəyişir. Gözəllik müxtəlif ölkələr üçün fərqlidir. İncəsənətdə gözəllikdə olmayan dəyişməzlik və ölməzlik var…
«Gözəllik» sözünün «tipiklik» sözü ilə əvəzlənməsi bir ara uğur qazanmışdı. Ancaq bu iki anlayışı tutuşdursan, onlar uyğun gəlməz. Gözəllik həmişə tipiklik deyil və hər bir tipiklik də gözəllik deyil… Və yeni sənət şəxsi, fərdi hisslərin, anların və məhz bu anların duyumuna getdikcə daha dərindən vararaq, tipiklik kabusundan əbədi və qəti ayrılmırmı? Eyni sözləri «sənət sənət üçündür» müddəası barədə təkrar etmək olar. Bu, sənəti həyatdan, yəni bəşərdə nəyinsə yetişə biləcəyi yeganə zəmindən qoparır. Məqsədsiz Gözəllik (böyük hərflə) uğrunda sənət – ölü sənətdir…
Elm adamları incəsənətə tamamilə başqa yöndən yanaşırdılar. Elm nəsnələrin mahiyyətinə varmağa iddia etmir. Elm yalnız hadisələrin tənasübünə bələddir, yalnız müqayisəni və tutuşdurmanı bacarır. Elm heç bir şeyi onun başqalarına münasibətindən kənarda nəzərdən keçirə bilmir. Elmi nəticələr – əşya və hadisələrin tənasübü üzərində müşahidələrdir.
Elm sənət əsərlərinə öz xüsusi metodları ilə yanaşaraq, ilk növbədə onları öz-özlərində araşdırmaqdan imtina etdi. Elm anladı ki, sənət əsəri insana – yaradıcı sənətkara və başqasının yaradıcılığını qavrayana münasibətdən kənarda yalnız boyanmış kətan, yonulmuş daş, ölçüyə salınmış sözlər və səslərdir. Misir piramidaları və Kitsin şeirləri arasında memar və şairin niyyətini və tamaşaçı və oxucuların təəssuratını unutduqda ortaq heç nə tapmaq olmaz. Bunları yalnız insan ruhunda eyniləşdirmək olar. Sənət yalnız insanda mövcuddur, başqa heç yerdə …
Müasir elm hələlik incəsənətin sirrini açmaqda acizdir. Onun irəli sürdüyü nəzəriyyələr duruş gətirmir, çünki ziddiyyətlidir. Lakin əgər qəbul etsək ki, gələcəyin elmi bütün sualtı qayaları uğurla ötəcək və ehtiyatla, hər addımını yoxlayaraq, hər qarış yeri öz metodunun dimdiyilə eşələyərək bütün mümkün nəticələrə gələcək – yenə də o, incəsənətin nə olduğu barədə suala cavab verəcəkmi? Lakin elm üçün belə sualın özü mövcud ola bilməz, çünki o yenə də mahiyyəti arayır. Elm yalnız ona cavab verəcək ki, estetik həyəcan insanın digər ruhi həyəcanları sırasında hansı yeri tutur və insanı keçmiş minilliklərdə bədii yaradıcılığa nə sövq edib. Fikrimiz buna qane olacaqmı? Dəqiq biliyin belə aydın cavablarından rahatlanacaqmı? Əlbəttə, yox…
Bu sualları həll etməyə ümid edə biləcək yeganə metod – intuisiyadır, ilhamlı tapıntıdır, varlığın sirrini açmağa çalışan filosofların, mütəxəssislərin əsrlərlə istifadə etdiyi metoddur. Və mən incəsənətin sirrinin məhz filosofa məxsus və fikrimcə bütün bu ziddiyyələri aydınlaşdıran həllini göstərəcəyəm. Bu, Şopenhauerin cavabıdır. Bu filosofun estetikası onun metafizikası ilə çox bağlıdır. Lakin onun tapıntılarını fikrinin sıx qandallarından qopardıqda, onun sənət barədə təlimini təsadüfən sarmış «ideyalar» (numenlər və fenomenlər arasında vasitəçilər) təlimindən azad etdikdə, biz sadə və aydın həqiqəti alırıq: incəsənət dünyanın digər, qeyri-idraki yollarla dərkidir. İncəsənət – başqa sahələrdə vəhy adlandırdığımızdır. Sənət əsərləri – əbədiyyətə yarıaçılmış qapılardır…
Bizim hamımız əbədiyyətdə yaşayırıq. Varlığın incəsənətin həll edə bildiyi sualları heç vaxt vacibliyini itirmir. İncəsənət bəlkə də bəşəriyyətin sahib olduğu ən böyük silahdır.
Elmin bütün külünglərinin, ictimai həyatın bütün baltalarının bizi qapamış qapıları və divarları dağıtmaq iqtidarında olmadığı halda, incəsənət bütün bu divarları dağıdacaq dəhşətli dinamit daşıyır, bundan əlavə – o, bu qapıların öz-özünə açıldığı həmin sehrli sim-simdir. Qoy müasir sənətkarlar öz əsərlərini şüurlu şəkildə sirlərin açarları kimi, bəşəriyyətə onun «mavi məhbəsindən» əbədi azadlığa açılacaq qapıların mistik açarı kimi yaratsınlar.
Bakı Slavyan Universitetinin rektoru, professor Asif Hacılı
kult.az-ın satira ilə bağlı başladığı müzakirəyə qoşulur.
Satira – qaynaqları qədimlərə gedən klassik janrdır və məğzini ironiya, sarkazm, qrotesk kimi komik vasitələrlə cəmiyyətdəki müəyyən qüsurların ifşası təşkil edir.
Bu məlum tərifi verməyimin məqsədi 1937.az-ın “Satrik şeir indi niyə yazılmır? Satira bir üslub kimi artıq köhnəlibmi?” sualı ətrafında açdığı müzakirəyə münasibətimi əsaslandırmaqdır.
Satira klassik dövrün, daha doğrusu, klassik-rasional təfəkkür dövrünün hadisəsidir. Cəmiyyət köhnəlir, yeni təfəkkür gəlir, ancaq əxlaqi, mənəvi, sosial qadağalar qəfil dağılmır. Və bunları eyhamlı vasitələrlə dolayısı ilə sarsıtmağa cəhd göstərilir. Ona görə yox ki, cəsarət çatmır. Ona görə ki, bu yasaqlar müəllifin – deyək ki, Mirzə Cəlilin, Sabirin öz içindədir və onlar öncə öz buxovlarını açmalıdırlar, özlərini aşmalıdırlar, sonra cəmiyyəti sarsıtmalıdırlar.
Qeyd edim ki, bu, milliliyə və millətçiliyə zidd deyil, bir çox azadfikirli, müasir düşüncəli istedadlı gənclərimizin Mirzə Cəlili, Sabiri inkar etmələri, bu baxımdan, əsaslı deyil, məncə, gəncliyə xas təbii inqilabçılığın əlamətidir.
Satira bu dövrdə – XX əsrin əvvəllərində daha aktual idi, çünki cəmiyyətin real təməli və real dəyərləri, eləcə də real dəyərsizlikləri var idi. Ancaq indi biz postindustrial, bir qədər də irəli gedərək, yüksək texnologiyalar və bu dövrün fəlsəfi zəmini olan postmodernizm dövrünü yaşayırıq. Postmodern təfəkküründə idrakdan kənarda reallıq şərtidir, daha doğrusu, yoxdur.
Postmodern təfəkkürdə dünya-mətn eyniyyətidir, mətn mətn içindədir, mətn kontekstindədir. Kənar gerçəklik ikincidir, üçüncüdür, şərtidir. Buna görə də klassik eyhama, sarkazma ehtiyac qalmır. Mətn – şüur, mətn – dünya ortaqlığında eyhama ehtiyac qalmır, sitata ehtiyac yaranır. Buna görə də satiranın zəifləməsini mən cəsarətsizlik kimi deyil, əksinə, gerçəyə alternativ öz aləmini bir model kimi ortaya qoyan gənc müəlliflərimizin azadfikirlliyinin, sosial və ən əsası – daxili, mənəvi buxovlardan azad olmasının əlaməti kimi anlayıram.
Bu, onların nəinki yaradıcılığında, davranış, görkəm, bütöv həyat tərzi və üslublarında da sezilir və təbii hadisə kimi də qəbul edilməlidir.
 |
